تعریف اصطلاحات
◊ اشعهی ماوراءبنفش را به اشعهی UV یا اشعهی فرابنفش می‌شناسند. این اشعه جزئی از طیف امواج نوری است که در نور خورشید وجود دارد و می‌تواند باعث آفتاب‌سوختگی، پیری پوست، برنزه شدن و سرطان پوست بشود.
◊ التهاب و قرمزی پوست به دلیل نور آفتاب می‌تواند به دلیل بیماری پوست یا مصرف دارو باشد. به این واکنش التهابی حساسیت به نور آفتاب (photosensitivity) گفته می‌شود.
◊ التهاب و قرمزی پوست به دلیل نور آفتاب می‌تواند به دلیل خاصیت ذاتی پوست در واکنش به اشعهی ماوراءبنفش باشد. به این التهاب آفتاب‌سوختگی (sunburn) گفته می‌شود.
◊ واکنش پوست به نور آفتاب از فردبه‌فردی متفاوت است. دکتر فیتزپاتریک بامطالعه روی رنگ مو، چشم و پوست، استعداد به آفتاب‌سوختگی، برنزه شدن و سرطان پوست را تعیین کرده است. معیار فیتزپاتریک (Fitzpatric Skin Type) تیپ پوستی فرد و این استعداد‌ها را مشخص می‌کند.
اشعهی ماوراءبنفش چیست؟
اشعهی ماوراءبنفش یک قاتل نامرئی است. نه می‌توانید آن را ببینید و نه اینکه حسش کنید. این اشعه به مقدار زیاد در نور خورشید وجود دارد. این اشعه حتی در روزهایی که هوا خنک هست یا اسمان ابری است به‌اندازه‌ی کافی وجود دارد که به شما اسیب وارد کند.
ولی چرا قاتل نامرئی؟
از قدیم یادمان می‌آید که برای به دست آوردن ویتامین د باید آفتاب بگیریم. این اشعه در پوست برای ساختن این ویتامین استفاده می‌شود. درعین‌حال باعث اسیب سلول‌های پوست هم می‌شود. این اسیب عامل اصلی ایجاد سرطان‌های پوستی است. فرقی ندارد منبع این اشعه خورشید باشد یا لامپ‌های سولاریوم. اسیب بلندمدت اشعهی ماورا بنفش در سلول، مهم‌ترین عامل ایجاد سرطان‌های پوستی است. علاوه بر این، پیری زودرس پوست هم یکی از هنرهای این اشعه در بلندمدت هست. علاوه بر پوست، چشم و سیستم ایمنی بدن هم توسط این اشعه دچار اسیب می‌شوند.
اشعه ماوراءبنفش
این اشعه یکی از طیف‌های نوری هست. اگر نور خورشید را با منشور از هم جدا کنیم هفت‌رنگ قابل‌دیدن رنگین‌کمان شکل می‌گیرد. این نورهای رنگی به‌صورت طبیعی حین هوای بارانی به‌صورت رنگین‌کمان از هم جدا می‌شوند و قابل‌رؤیت هستند. ولی دو اشعه دیگر هم وجود دارد که قابل‌رؤیت نیستند. یکی بالای نور بنفش که اشعه ماوراءبنفش و دیگری زیر قرمز که به اشعه زیر قرمز نامیده می‌شود. به دلیل اهمیت آن در آفتاب‌سوختگی، پیری پوست و سرطان پوست اشعهی ماوراءبنفش اهمیت زیادی دارد.
انواع اشعهی ماوراءبنفش
خود اشعهی فرابنفش به سه گروه تقسیم می‌شود که همگی در نور آفتاب وجود دارد:
◊ نوع A (UVA): عامل اصلی آفتاب‌سوختگی
◊ نوع B (UVB): عامل اصلی سرطان پوست
◊ نوع C (UVC): خطرناک‌ترین اشعه ماوراءبنفش
منابع اشعه ماورا بنفش
◊ نور خورشید
◊ لامپ‌ها که به‌صورت عمده شامل لامپ‌های فلورسنت، لامپ‌های هالوژن و بخار جیوه می‌شوند. لامپ‌های ضدعفونی فرابنفش به‌صورت اختصاصی برای تولید این اشعه طراحی‌شده‌اند.
◊ جوش‌کاری
◊ تله‌های نوری
سرنوشت اشعهی ماوراءبنفش خورشید
لایه‌ی ازون تقریباً همه‌ی اشعهی نوع C و ۹۰ درصد از اشعهی نوع B را جذب می‌کند و مانع رسیدن آن‌ها به زمین می‌شوند. ابرها هم تا حدودی مانع رسیدن اشعه به زمین می‌شوند. هوا هم تا حدی این اشعه را بی‌اثر می‌کند. به‌عنوان‌مثال افرادی که در ارتفاعات هستند مثل کوهنوردان یا خلبان‌ها این اثر محافظتی ارتفاع هوا را از دست می‌دهند. در این افراد محافظت از چشم با عینک آفتابی قویاً توصیه می‌شود چون چشم محافظ طبیعی ندارد.
در بدن رنگ‌دانه‌ای وجود دارد که باعث رنگ پوست و مو می‌شود. بر اساس تیپ پوستی مقدار این رنگ‌دانه متفاوت است. این رنگ‌دانه مثل چتر پوست را تا حدی از اثرات مضر اشعه محافظت می‌کند. به عبارتی پوست یک محافظ طبیعی دارد. هر چه پوست تیره‌تر باشد میزان محافظت بیشتر خواهد بود. بااین‌حال مقدار اشعه‌ای که به سلول‌های بدن می‌رسد بیش‌ازحد است و برای محافظت ضد آفتاب و لباس‌های پوشاننده برای همه‌ی انواع پوستی توصیه می‌شود.
بااین‌حال چه اسمان صاف باشد یا ابری، هوا سرد باشد یا گرم مقدار اشعه‌ای که به زمین می‌رسد به حدی هست که آن را به یک قاتل نامرئی تبدیل کند.
شاخص اشعه ماوراءبنفش
چقدر اشعهی ماوراءبنفش به بدن ما به دلیل نور خورشید می‌رسد؟ اینکه شما در چه فاصله‌ای از استوا هستید، در چه ارتفاعی زندگی می‌کنید، در چه ساعتی از روز و درجه فصلی در معرض نور آفتاب هستید تعیین می‌کند که چقدر اشعه به شما می‌رسد.
پیدا کردن شاخص
وب‌سایت‌ها و نرم‌افزارهای مختلفی وجود دارند که متوسط اشعه ماوراءبنفش را به‌صورت عدد به شما نشان می‌دهند. بر اساس جدول می‌توانید از میزان خطر آگاه شوید:
◊ WeatherOnline وب‌سایت انگلیسی‌زبان برای بررسی شاخص بر اساس شهر و کشور با پیش‌بینی روز‌های آینده
◊Weather App برنامه‌ی مناسب آندروید برای تعیین شاخص بر اساس موقعیت جغرافیایی خودکار موبایل
تفسیر شاخص
مقدار شدت اشعه را از منابع مختلف می‌شود پیدا کرد که در مورد آن توضیح داده شد. حالا بر اساس جدول روبرو، می‌توانید از میزان خطر آن در محلی که زندگی می‌کنید آگاه شوید. هرچه میزان خطر بیشتر باشد برای محافظت اقدامات بیشتری نیاز است.
لامپ‌ها و اشعه ماوراءبنفش
در این قسمت در مورد تولید اشعهی ماوراءبنفش در لامپ‌های رشته‌ای، فلورسنت، هالوژن و انواع لامپ‌های ال ای دی صحبت می‌شود. در خیلی از لامپ‌ها گازی داخل حباب وجود دارد که با برق تحریک می‌شود و باعث ایجاد نور مرئی یا نامرئی می‌شود.
ازنظر تولید اشعه ماوراءبنفش، لامپ‌های رشته‌ای قدیمی و لامپ‌های ال ای دی (LED) از هر مدلی که موجود باشد امن‌ترین لامپ‌ها هستند.
لامپ‌های هالوژن، مهتابی و کم‌مصرف تولید اشعه دارند. بهتر است برای مطالعه استفاده نشوند؛ یعنی حداقل کار این است که فاصله‌ی مناسب با شما داشته باشند. اگر مدت زیادی در اتاق هستید از این لامپ‌ها برای روشنایی استفاده نکنید و آن را برای بخش‌هایی که تنها از آن عبور می‌کنید مثل راه‌پله یا گاراژ استفاده کنید.
در مورد به‌کارگیری لامپ‌ها بهترین مشاوره را از افراد متخصص بهداشت محیط‌زیست می‌توانید بگیرید.
لامپ رشته‌ای
لامپ‌های رشته‌ای قدیمی از طریق داغ شدن یک‌رشته تنگستن نور ایجاد می‌کنند. رشته‌ی تنگستن برای اینکه عمر بیشتری داشته باشد در یک حباب خالی از اکسیژن قرارگرفته است. این لامپ کیفیت نوری بسیار خوبی دارند و اشعهی ماوراءبنفش بسیار ناچیزی تولید می‌کنند. تولید اشعهی آن‌ها حتی از لامپ‌های ال ای دی (LED) کمتر است.
مشکل اصلی این لامپ‌ها مصرف زیاد برق است. تقریباً ۹۰ درصد برق در این لامپ‌ها به‌صورت حرارت از دست می‌رود. مشکل دیگر آن‌ها این است که طول عمر کوتاهی دارد و با خاموش و روشن کردن زیاد زودتر خراب می‌شوند.
لامپ‌های فلورسنت (مهتابی و کم‌مصرف)
در لامپ‌های کم‌مصرف و مهتابی تولید نور با تحریک بخار جیوه انجام می‌گیرد. با جریان برق بخار جیوه تحریک‌شده و نور ماوراءبنفش تولید می‌شود. این اشعه مرئی نیست و به همین دلیل لایه‌ای از فسفر داخل شیشه‌ی لامپ زده‌‌شده تا این اشعه را به نور مرئی تبدیل کند. باید توجه کنیم در حالت عادی مقداری از این اشعه بدون تبدیل خارج می‌شود. درصورتی‌که لامپ پوشش مناسبی از فسفر در جدارش نداشته باشد یا به دلیل ضربه بریزد میزان اشعه ماوراءبنفش بیشتر خواهد بود. بخارات سمی جیوه در زمان شکستن لامپ و اشعهی ماوراءبنفش خارج‌شده دو مسئله‌ی مهم بهداشتی مربوط به این نوع لامپ‌هاست.
توصیه می‌شود به دلیل اشعه، این لامپ‌ها حداقل ۶۰ سانتی‌متر با ما فاصله داشته باشند. سعی کنید از برند‌های معتبر که کنترل کیفی مناسب دارند استفاده کنید.
لامپ هالوژن
اساس این لامپ‌های مثل لامپ‌های رشته‌ای است. داخل محفظه از گاز هالوژن پرشده است. این گاز با جریان برق داغ می‌شود. گرما ایجادشده با داغ کردن رشته‌ی تنگستن باعث ایجاد نور می‌شود. لامپ‌های هالوژن مقدار خیلی کمی اشعه تولید می‌کنند و کیفیت نوری خوبی برای تشخیص رنگ دارند. جدار این لامپ‌ها طوری طراحی‌شده که همان مقدار اشعه را هم به‌صورت مؤثری کاهش دهد. از این لامپ‌ها برای دکوراسیون، لامپ‌های جلوی خودرو و لامپ‌هایی که فوکوس زیاد دارند استفاده می‌شود.
لامپ‌های هالوژن با لامپ‌هایی که گازی هستند متفاوت کار می‌کنند. اساس کار در لامپ‌های گازی تحریک کردن گاز داخل حباب است. بعضی گازها نور مرئی ایجاد می‌کنند مثل بخار سدیم و بعضی دیگر اشعهی ماوراءبنفش ایجاد می‌کنند مثل بخار جیوه.
لامپ ال ای دی (LED)
در ساخت این لامپ‌ها از دیود‌های ال ای دی (LED) استفاده‌شده است. این دیود‌ها نوعی نیمه‌هادی هستند که وقتی جریان برق از آن‌ها عبور می‌کند نور تولید می‌کنند. چیپ‌های اس ام دی (SMD) یا سی او بی (COB) در آن‌ها استفاده‌شده است و به همین نام‌ها خوانده می‌شود. این لامپ‌ها در مقایسه با لامپ‌های هالوژن و رشته‌ای، با مصرف برق کمتر روشنایی بیشتری ایجاد می‌کنند ولی کیفیت نور آن‌ها برای تشخیص رنگ کمتر است.
لامپ‌های ال ای دی فاقد ماده‌ی سمی جیوه هستند و میزان تولید اشعهی ماوراءبنفش آن‌ها نسبت به لامپ‌های هالوژن و فلورسنت خیلی کمتر است. لامپ‌های ال ای دی با نور سفید به نسبت زرد اشعهی ماوراءبنفش کمتری ایجاد می‌کنند.
محافظت در مقابل اشعه
پنج توصیه
لباس‌های پوشیده‌تر بپوشید و عینک آفتابی بزنید. ضد آفتاب را بیست دقیقه قبل از بیرون رفتن روی نواحی پوشیده نشده‌ی پوست بمالید و هر دو ساعت تکرار کنید. کلاه لبه‌دار بگذارید. سعی کنید در سایه قرار بگیرید و در اوج روز سعی کنید بیرون نروید.
ضد آفتاب
ضد آفتاب باقدرت بیش از ۳۰ (SPF>30) کافی است. بیست دقیقه قبل از بیرون رفتن ضد آفتاب را استفاده کنید و تا زمانی که بیرون هستید هر ۲ ساعت آن را تکرار کنید. اگر شنا یا ورزش با تعریق زیاد انجام دادید هر ساعت ضد آفتاب را تکرار کنید و از محصولات ضدآب استفاده کنید. به ضد آفتاب به‌تنهایی تکیه نکنید و سایر روش‌های پنج‌گانه استفاده کنید. از راهنمای انتخاب ضد آفتاب و انواع ضد آفتاب قبل از خرید استفاده کنید.
شیشه
اشعهی ماوراءبنفش از سه جزء تشکیل‌شده است. هر جزء طول‌موج متفاوتی دارد. هرچه طول‌موج کمتر باشد خطرش برای پوست بیشتر است چون مقدار بیشتری به پوست نفوذ می‌کند. خوشبختانه شیشه‌های پنجره‌های معمولی طول‌موج‌های پایین را عبور نمی‌دهد ولی اشعهی نوع A از آن به‌راحتی عبور می‌کند. برای همین موضوع است که پشت شیشه‌ی ماشین به‌راحتی آفتاب‌سوختگی رخ می‌دهد. بااین‌حال اگر پشت پنجره در معرض نور آفتاب هستید بازهم توصیه می‌شود از ضد آفتاب استفاده کنید.
عینک آفتابی
عینک آفتابی بخش کوچکی از پوست صورت را محافظت می‌کند. ولی چرا از آن به‌عنوان یکی از ۵ روش اصلی محافظت نام‌برده می‌شود؟ علتش ایجاد آب‌مروارید به دلیل اشعهی ماوراءبنفش هست. این اشعه سرعت ایجاد آب‌مروارید را زیاد می‌کند. چه منبع آن نور خورشید باشد چه لامپ‌های فلورسنت.
توصیه‌های دکتر سید هوتن علوی – فوق تخصص جراحی پلاستیک
◊◊ ضد آفتاب، پوشش کافی و عینک آفتابی اساس مراقبت از اشعه ماورا بنفش هست.
◊◊ از اپ‌های آب‌وهوا برای بررسی شاخص اشعه ماوراءبنفش ناحیه‌ی خود مطلع شوید.
◊◊ ساعت ۱۰ تا ۳ حداکثر تابش نور آفتاب وجود دارد. برای فعالیت یا تفریح در فضای باز زمان مناسب را انتخاب کنید.
◊◊ سعی کنید برای تفریح یا کار میانه‌ی روز را انتخاب نکنید.
◊◊ از لامپ‌های ال ای دی و رشته‌ای که کمترین میزان اشعه رادارند برای لامپ‌های پرمصرف منزل استفاده کنید.
◊◊ لامپ‌های هالوژن، لامپ‌های کم‌مصرف و مهتابی اشعهی ماوراءبنفش دارند، ضد آفتاب و رعایت فاصله‌ی حداقل ۶۰ سانتی‌متری را در منزل در نظر بگیرید.
◊◊ برای مطالعه لامپ ال ای دی و یا رشته‌ای استفاده کنید.
◊◊ مراقبت باشید ولی وحشت نکنید. عمده‌ی اشعهی ماوراءبنفش در جو زمین از بین می‌رود.
